سیستم­‎های کشاورزی حفاظتی از واقعیت تا اجرا

به گزارش عیارآنلاین، در یادداشت‎های قبلی بر اهمیت کشاورزی حفاظتی و اثرات مطلوب اصول سه­‎گانه آن بر افزایش و پایداری تولید در کشت دیم پرداختیم و گفتیم که پیاده‎­سازی کشاورزی حفاظتی منوط به رعایت سه اصل کم­‎خاک‎ورزی، ایجاد پوشش گیاهی مناسب با باقیمانده‎­های محصول سال قبل و رعایت تناوب زراعی می‎­باشد. رعایت این سه اصل تاثیرات مطلوب زیادی در کشاورزی به دنبال خواهد داشت که از جمله می­‎توان به بهبود بافت خاک، بهبود مواد آلی خاک، افزایش نفوذپذیری خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک، کاهش فرسایش آبی و بادی و در نهایت افزایش عملکرد و پایداری تولیدات دیم در سال­های متمادی، اشاره کرد.

در این یادداشت با توجه به سه اصل اساسی کشاورزی حفاظتی، به آمارهای بین­‎المللی و وضعیت کشاورزی حفاطتی در کشور خودمان خواهیم پرداخت.

به طور کلی میزان تحقق اصول سه­‌گانه کشاورزی حفاظتی بر اساس یک‌سری شاخص‌­ها ارزیابی می­ شود که این شاخص­ها از طرف سازمان فائو تعریف شده است. همچنین سازمان فائو بر اساس این شاخص­ها، کشورهایی که اصول مربوطه را پیاده کرده باشند به عنوان کشورهای توسعه ­دهنده سیستم­های کشاورزی حفاظتی تلقی کرده و اسامی آنها در آمارهای بین ­المللی آورده می ­شود.

شاخص­های جهانی سیستم ­های کشاورزی حفاظتی از نظر سازمان فائو عبارت است از:

1. کمینه‎­سازی برهم­زدن خاک[۱]: در کشاورزی حفاظتی، برهم زدن خاک در حین خاکورزی باید به حداقل میزان ممکن رسیده و در نهایت شامل عدم­‎خاکورزی[۲] و کشت مستقیم بذر ­باشد. بر اساس این مولفه در سیستم­‎های کشاورزی حفاظتی خطوط برهمزدگی خاک باید کمتر از ۱۵ سانتی­متر عرض داشته باشد و یا به طور کلی کمتر از ۲۵% مساحت کشت­ شده را شامل شود.
2. پوشش آلی سطح خاک[۳]: در این مولفه مزارع کشاورزی حفاظتی بر اساس درصد پوشش زمین به سه کلاس دسته ­بندی می­شود که شامل سیستم‎­های با پوشش ۶۰-۳۰%، ۹۰-۶۰% و بیشتر از ۹۰% می ­باشد. اندازه ­گیری این شاخص بلافاصله بعد از عملیات کشتِ مستقیم صورت می ­گیرد. اراضی با پوشش کمتر از ۳۰ درصد جزء اراضی کشاورزی حفاظتی محسوب نمی‎­شود.
3. تناوب زراعی[۴]: به طور کلی تناوب زراعی در سیستم­های کشاورزی حفاظتی باید حداقل شامل ۳ گیاه باشد که به طور متناوب در هر دوره کشت می‎­شوند.

سازمان فائو هر ساله روند توسعه سیستم­های کشاورزی حفاظتی در کشورهای مختلف را متناسب با شاخص­های فوق ­الذکر بررسی کرده و سطح کشاورزی حفاظتی در کشورهای مختلف را در سایت مربوط به این سازمان ارائه می ­کند. مطابق آخرین آمار که در سال ۲۰۱۵ ارائه شده است، مجموع مساحت کشاورزی حفاظتی در سطح دنیا حدود ۱۵۷ میلیون هکتار می­‎باشد[۵]. در نمودارهای زیر برخی از کشورهایی که دارای سطح کشاورزی حفاظتی بالاتری در رتبه­‎بندی سازمان فائو بودند، آمده است.

اما در رابطه با وضعیت کشاورزی حفاظتی در کشور ما باید گفت که، مطابق آمار ارائه شده توسط مسئولین وزارت جهاد کشاورزی، خوشبختانه در کشور ما نیز توسعه سیستم­های کشاورزی حفاظتی مورد توجه قرار گرفته و حتی در برنامه ششم توسعه، پیاده­ سازی سیستم­های کشاورزی حفاظتی در وسعت ۳ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی پیش­‎بینی شده است[۶]. مطابق آمار اعلام شده، در حال حاضر نیز در ۱٫۵ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور تولیدات کشاورزی با این سیستم­ها در حال انجام است. اما نکته­‎ای که باید به آن اشاره کرد آن است که با وجود اعلام ۱٫۵ میلیون هکتاری کشاورزی حفاظتی در سطح کشور، سازمان فائو در گزارشات خود به آن هیچ اشاره­ای نکرده است و اصلاً کشور ایران در بین کشورهای دارای سیستم­های کشاورزی حفاظتی موجود نیست. مطابق آمار سازمان فائو، علاوه بر کشورهای فوق­الذکر در نمودارها، در ۳۲ کشور دیگر نیز کشاورزی حفاظتی در حال انجام است که سطح کشاورزی حفاظتی در آنها کمتر از ۲۰۰ هزارهکتار می­باشد.

در واقع سازمان فائو سیستم­های کشاورزی موجود در کشورهای مختلف را بر اساس شاخص­‎های کشاورزی حفاظتی (کم­‎خاکورزی، رعایت پوشش گیاهی و تناوب زراعی) ارزیابی کرده و سیستم­هایی که دارای هر سه شاخص باشند به عنوان کشور توسعه­‎دهنده کشاورزی حفاظتی در سایت سازمان نمایش می­‎دهد. با وجود اینکه مطابق آمارهای اعلامی در کشور ما حدود ۱٫۵ میلیون هکتار سطح کشاورزی حفاظتی در حال انجام است اما عدم وجود نام کشور ایران در بین کشورهای توسعه ­دهنده کشاورزی­ حفاظتی بیان ­کننده این مطلب است که احتمالاً سیستم­های کشاورزی حفاظتی در ایران دارای شاخص­ های لازم نبوده و جزء سیستم­های کشاورزی حفاظتی واقعی محسوب نمی­ شود که این مساله از طرف برخی مسئولین مربوطه نیز مورد تایید میباشد.

لذا باید در اصول و مولفه‎­های پیاده ­سازی سیستم کشاورزی حفاظتی در کشور تجدیدنظر شده و با معیارهای علمی و جهانی تطبیق داده شود در غیر این صورت منابع اختصاص ­یافته به این بخش هدر خواهد رفت. بنابراین لازم است قبل از پیاده ­سازی وسعت ۳ میلیون هکتاری پیش­بینی شده در برنامه ششم، تمامی زیرساخت‎­های مربوط به این نوع سیستم­‎های کشاورزی از جمله ادوات مورد نیاز توسعه یابد چرا که پیاده ­کردن سیستم­های کشاورزی حفاظتی مستلزم تامین زیرساخت­های خاصی می­‎باشد به عنوان مثال در حال حاضر بخش کشت دیم از نظر ادوات مخصوص کشاورزی حفاظتی دارای خلاء فراوانی است.

با توجه به ماهیت سیستم­‎های کشاورزی حفاظتی، در صورتی که این سیستم­ها به طور اصولی و مبتنی بر شاخص­‎های علمی آن پیاده‎­سازی نشود نه تنها تحولی در کشاورزی کشور ایجاد نخواهد شد بلکه کشاورزان پس از طی چند سال به سیستم­ های سنتی رجوع خواهند کرد و منابع مادی و معنوی صرف شده در این مسیر هدر خواهد شد.

منابع:

[۱] Minimum Soil Disturbance

[۲] no-tillage

[۳] Organic soil cover

[۴] Crop rotation/association

[۵] http://www.fao.org/ag/ca/6c.html

[۶] http://www.anreo.com/news/432