کرونا، ویروس تغییر سبک زندگی در عصر مدرنیته

به گزارش نمایه بانک ، هرچند هنوز زود است که معلوم شود ویروس کرونا چگونه پیدا شده است؛ در آزمایشگاه‌های مخفی نظامی آمریکا، چین یا کشوری دیگر؛ اما یافتن پاسخ این سؤال، در موضوع مورد بحث ما اهمیت چندانی ندارد. مهم این است که تقریباً همه متفق‌القول‌اند که این ویروس، یک ویروس دست‌کاری شده است. این‌که چه هدفی از این دست‌کاری وجود دارد، در جای خود قابل تأمل و تحقیق است، اما دست‌داشتن بشر در این پدیده بزرگ قطعی شده است.

دقت کنید که در آغاز آفرینش انسان، پس از این‌که ابلیس ملعون از سجده بر انسان سر باز زد، برای دشمنی‌ورزی بیشتر با انسان، قسم یاد کرد که به انسان دستور می‌دهد تا در آفرینش الهی، تغییر ایجاد کند و از این طریق، مسیر طبیعی خلقت را منحرف کند و در نهایت، شیطان را ولیّ خود قرار دهد: «و حتماً گمراه‌شان می‌کنم و آنان را غرق آرزوها کرده، ... و حتماً به آنان فرمان میدهم که آفرینش خدا را تغییر دهند. (آری) کسی که شیطان را به جای خدا سرپرست (خود) انتخاب کند، بی‌شک دستخوش زیان آشکاری شده است» (نساء: 119). 

دقت در ویژگی‌ها، تأثیرات و حواشی این ویروس، ما را معتقد می‌سازد که «این ویروس، ویروس سرمایه‌داری است». برای نشان دادن این موضوع، دلایل و شواهدی عرضه می‌شود و درپی آن، نکاتی برای خنثی کردن‌اش ارائه شده است.

تأثیرات ویروس

پیدایش این بلای زمینی(!)، حواشی و تأثیرات متعددی داشت و کم‌کم تمام دنیا را تحت تأثیر قرار داد. از اوایل ژانویه 2020 که خبر شیوع این ویروس در شهر نُه‌میلیونی ووهان چین منتشر شد، بسیاری تصور نمی‌کردند که این ویروس بتواند ظرف مدت چند هفته از مرزهای ووهان و چین به بیش از یکصدوهفتاد کشور صادر شود! این بلای همه‌گیر با انتشار گسترده‌اش، نه‌تنها توانست جای خود را در صدر اخبار تمام خبرگزاری‌های مهم و غیرمهم دنیا اعم از رسمی و غیررسمی  بگیرد، بلکه حجم بالایی از تبادلات فضای مجازی، گفت‌وگوهای فضای حقیقی در محیط‌های کاری و خانواده‌ها و حتی تصاویر ذهنی و عالم رؤیای انسان‌ها را در بر گرفت.

یادمان نرود که انسان، یک قلب بیشتر ندارد: «خدا در وجود هیچ‌کسی دو قلب (و دو عقیده‌ی مختلف) قرار نداده است» (احزاب: 4). و آن قلب، نمی‌تواند در آنِ واحد، جایگاه کامل دو حقیقت باشد. پس وقتی که قلب از چیزی پر شد، دیگری نمی‌تواند واردش شود؛ ولو توجه به خالق هستی! به‌تعبیر مَثَل نمی‌شود هم خدا را خواست و هم خرما را.

مهم‌ترین مسئله در این باره، تأثیراتی است که این ویروس بر تمام ابعاد زندگی بشر گذاشته است. از آن میان، تنها تعدادی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم و جا دارد در این موارد قدری بیشتر بیندیشیم:

شاید بارزترین یا یکی از موارد بارزی که از همان هفته‌های اول گسترش ویروس، عموم انسان‌ها را اعم از غیرمتدین یا متدین به دینی آسمانی یا غیرآسمانی، پیر یا میانسال یا جوان و حتی کودک، زن یا مرد و تمام نژادها را فراگرفت، ایجاد اپیدمی فراگیر «ترس از مرگ» بود. تقریباً عموم مردم، بدون حتی لحظه‌ای اندیشیدن در این‌که اگر زنده بمانیم، چه کار مهمی انجام می‌دهیم یا کدام وظیفه جهانی‌ای را داریم، فقط ترس دارند از مردن بر اثر ابتلا به این ویروس.

این ویروس باعث شد که بسیاری از ارتباطات خویشاوندی انسانی «صله رحم» کم‌رنگ و حتی قطع شود. این موضوع، حتی ارتباطات تلفنی و غیرحضوری خویشاوندان که آن هم مصداقی برای صله رحم است را نیز به‌شدت تحت تأثیر قرار داد.

تقریباً عموم مراکز مذهبی دنیا از مسجد الحرام و مسجد النبی(ص) و اعتاب مقدسه و مساجد گرفته تا عموم کنیسه‌ها و کلیساها که به‌نوعی محل تجمع و ازدحام افراد محسوب می‌شود، به‌مرور بسته شد. زمانی که بسته‌شدن مراکز مذهبی به‌دستور متولیان آن‌ها یا مسئولان حکومتی، البته به‌جا صورت پذیرفت تا باعث جلوگیری از واگیری بیشتر این ویروس شود، هرگز زمینه لازم برای توجه دادن به امور معنوی پابه‌پای آن مورد توجه واقع نشد. در نتیجه و متاسفانه بسیاری از آداب دینی اجتماعی هم، ناخواسته به تعطیلی گرایید.

انسان محتاج معنویت است؛ به‌خصوص در شرایط سخت روحی و گرفتاری‌هایی که تمام زندگی‌اش را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. اگر زندگی بشر از معنویت تهی شد، هرج‌ومرج بر فکر و زندگی‌اش حاکم می‌شود و دیگر، چیزی قادر به پر کردن جای خالی آن نخواهد بود.

علاوه بر مراکز مذهبی و معنوی، تقریباً تمام مراکز علمی، فرهنگی و تفریحی نیز تعطیل شد؛ مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، سمینارهای علمی، سینماها و سالن‌های تئاتر، مراکز گردشگری، پارک‌ها، سفرهای داخلی و خارجی و غیر آن‌ها. در برخی از کشورهای اروپایی، حتی تجمع بیش از دو نفر در خارج از محیط‌های کار غیرمجاز شمرده شد. این‌ها همه برای سلامتی ضروری است؛ اما واقعاً جایگزینی برایشان اندیشیده نشد. این یک‌جانبه نگریستن که البته بار اول نیست و روش بشری در بسیاری از مواقع چنین است قطعاً آسیب‌هایی در طولانی‌مدت بر سبک زندگی او خواهد داشت و این آسیب، اختصاصی به یک یا چند ملت ندارد و همگان را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

محور شدن فرد و غفلت از دیگران، یکی از آسیب‌های مهم این حمله ویروسی است. زمانی که انسان به هر قیمتی بخواهد فقط خود را از آسیب و گزند مصون دارد، خود را محور قرار داده و حاضر است همه‌کس و همه‌چیز را فدای خود یا به‌تعبیری پیش‌مرگ خویش گرداند! آن‌گاه انسان می‌شود تنها محور عالم. وقتی چنین شود، حتی خانواده‌اش نیز باید فدا شود که او زنده بماند. این، نهایت راه است: من و دیگر هیچ!

حمله به فروشگاه‌ها برای خرید اجناس لازم، هرچند به‌قیمت کشتار یا آسیب زدن به دیگران باشد، با این نگاه امری پسندیده خواهد بود. در این‌صورت، دیگر مفاهیمی ازقبیل دست‌گیری از دیگران، توجه به آنان، تلاش برای رفع مشکل ایشان و ایثار جایگاهی نخواهد داشت. توجه شود که چنین مفاهیمی، صرفاً مفاهیم اخلاق دینی نیست؛ بلکه هر اخلاق انسانی‌ هم به آن احترام می‌گذارد. به این ترتیب، نتیجه می‌شود حذف اخلاق از زندگی.

بنـی آدم اعضـای یکـدیگـرنـد                که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار           دگـر عضـوها را نمـانـد قرار

تو کـز محنت دیگـران بی‌غمـی              نشایـد کـه نامـت نهنـد آدمی

در چنین شرایطی، عموم مردم از افراد ضعیف جامعه و به‌خصوص سالمندان غافل می‌شوند. ازیک‌سو، آنان حتی در انجام کارهای روزمره‌شان عجز یا حداقل ضعف دارند؛ ازدیگرسو، حضور ایشان فقط به مصرف بخشی از منابع (محدود) موجود در جامعه تفسیر خواهد شد، بدون آن‌که فرآوری و نتیجه‌بخشی قابل توجهی داشته باشند! از دید کلی‌تر، این یعنی ازبین‌رفتن طبقه ضعیف جامعه، چه ضعفای جسمی و چه ضعفای مادی.

یکی از تأثیرات منفی ویروس برای برخی انسان‌های فرصت‌طلب، سودگرایی و منفعت‌یابی مفرط و به‌هرقیمتی شده است.

در این‌حال، کشف انبارهای مملو از مایحتاج ضروری مردم یا آب‌بستن به اجناس! از همین‌دست محسوب می‌شوند که متأسفانه در تمام دنیا و کشور خودمان هم شاهد هستیم. 

بخش قابل توجهی از انسان‌ها به‌دلایل گوناگون به آینده نمی‌اندیشند! با این‌حال، حتی گروهی که اهل اندیشه و برنامه‌ریزی‌اند نیز به یکی از تبعات زیان‌بار این ویروس مبتلا شده‌اند که عبارت است از گرفتن انگیزه‌های دوراندیشانه و فعالیت بانشاط و گرفتار شدن به «روزمرّگی». متاسفانه انگیزه‌های پیش‌برنده، سلب شده و انسان را تنها به این اندیشه مشغول می‌کند که امروز چگونه از این مشکل جان سالم به‌در ببرد؛ خواه بتواند برای فردایش برنامه‌ای داشته باشد یا هیچ هدفی در نظر نگیرد. درنتیجه، این وضعیت سبب اتلاف منابع مختلف بشری و به‌خصوص وقت خواهد شد.

زمانی که انسان خود را در معرض آسیب جدی یا نابودی ببیند، گوش‌اش به هر خبری معطوف می‌شود. تجربه نشان داده است که عموم انسان‌ها به هر دلیلی به اخبار غیرواقعی و نادرست و حتی شایعات عجیب در این شرایط، سریعاً روی می‌آورند! چنین موضوعی می‌تواند به توجیه برخی از غفلت‌هایمان و نپذیرفتن اشتباهاتی که مرتکب شده‌ایم نیز منجر شود؛ اشکالات را برعهده دیگران بگذاریم؛ و به‌نوعی فرافکنی کنیم.

با وجود اجتماعی بودن انسان، از آن‌جا که دستورات پزشکی ایجاب می‌کند، برای پیشگیری از شیوع ویروس برخی از روابط و آداب اجتماعی سست شود و حتی در بدبینانه‌ترین حالت، برخی از سیره‌های اجتماعی که ریشه در فرهنگ اسلامی - ایرانی دارد، به اشکال دیگری تغییر یابد و برخی آداب ابداعی از قبیل مشت در مشت انداختن یا به هم زدن پاها، جای دست دادن تبلیغ شود!

فهرستی از برخی نتایج ویروس

ازجمله نتایج مثبت، منفی یا فارغ از ارزش‌گزاریِ کوتاه‌مدت این ویروس بر جوامع بشری را می‌توان چنین برشمرد:

1. تبلور مجاهدت و دل‌بستگی جامعه درمانی کشور برای کمک به هم‌نوعان

2. ارتقای سطح بهداشت و مراقبت‌های عمومی در جامعه

3. حذف بخشی از نیروهای فعال یا باتجربه جامعه

4. اتلاف کلان منابع مادی و معنوی

5. آسیب دیدن بخش‌هایی از جامعه و عمدتاً مشاغل کوچک و غیرثابت

6. سیطره بیش از پیش فضای مجازی بر وقت، سرمایه و سبک زندگی گروه زیادی از مردم

7. کاهش جدی رشد اقتصادی جهانی و ملی

ازجمله نتایج مثبت و منفی طولانی‌مدت ویروس بر جوامع بشری را می‌توان چنین برشمرد:

1. شوک مواجهه با چنین بلیات فراگیری، تا مدت‌ها تمام کشورها – حتی معدود کشورهایی که به آن گرفتار نشدند – را در حال آماده‌باش مقابله با موارد مشابه قرار می‌دهد؛ بودجه قابل‌توجهی را برای مطالعه آن و موارد مشابه و ساختن واکسن تخصیص می‌دهند. حتی برخی از کشورها را به پژوهش و اقدام برای ساخت ویروس‌های مزاحمی نظیر کرونا و قوی‌تر از آن جهت خارج کردن رقبای مختلف از میادین بزرگ وامی‌دارد.

2. با کاهش رشد اقتصادی فعلی و رسیدن قیمت نفت به زیر 30 دلار برای هر بشکه، کشورهای صادرکننده نفت، تا چند سال باید تبعات این وضع را تحمل کنند. البته وضع خریداران نفت تا این میزان وخیم نخواهد شد. حتی آمریکا که کشوری با ذخایر نفتی بالاست، در این وضع به خرید و ذخیره‌سازی نفت اقدام کرده است!

3. ارتباطات نه‌چندان‌گرم انسانیِ حال حاضر، رو به انجماد بیشتر خواهد رفت و مدت‌ها تلاش و هزینه می‌طلبد که این روال نامطلوب تغییر یابد.

4. از این پس، قطعاً «تجارت کرونایی» همانند انواع مشابه‌اش (آنفولانزا و غیره)، تا سال‌ها رونق خواهد داشت. از ساختن ماسک و دستکش ویژه گرفته تا واکسن و داروهای دیگر، تبدیل خواهند شد به تجارتی جهانی و پررونق. نسل فعلی (از کودکان شش ساله به بالا) تا زمانی که زنده‌اند و این وقایع را به‌خاطر دارند، خواه یا ناخواه، به این تجارت، رونق خواهند بخشید.

راه‌های مقابله با ویروس

توصیه‌ها و دستورالعمل‌های پزشکی، برای رهایی جسم ما و جامعه بشری از این ویروس باید ملاحظه و عمل شوند. 

اما غیر از این دستورات بهداشتی چه باید کرد تا این ویروس، جان (معنوی) ما را تحت تأثیرش قرار ندهد؟

برای این امر بسیار مهم، توصیه‌هایی به‌نظر می‌رسد:

1. مهم‌ترین امر، تقویت ارتباط با خداست. وقتی انسان‌ها حتی در برابر بلیه‌ای خودساخته، خویش را بی‌پناه می‌یابند، بهترین زمان است که توجه به مبدأ هستی و خدای قادر متعال افزایش یابد؛ بلکه تمام توجهات به او معطوف شود: «او کسی‌ست که شما را در خشکی و دریا سیر میدهد. پس هنگامی که در کشتی قرار گیرید و (کشتیها) با بادی دل‌پذیر (و موافق)، سرنشینان‌شان را به‌حرکت در آورند و آنان از (وزش) آن (باد) خوشحال باشند، (ناگهان) توفانی سخت بر آن کشتی بوزد و امواج از هر طرف به سمت‌شان بیاید و یقین کنند که در چنگال مرگ خواهند افتاد. (در آن وضعیت،) درحالی که عبادت (خود) را برای خدا خالص کرده اند، او را (چنین) میخوانند که اگر ما را از این (مهلکه) نجات دهی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد» (یونس: 22). البته باید توجه داشت که بعد از برطرف شدن این بلای بزرگ، نباید دوباره ارتباط با خدا فراموش شود: «پس هنگامی که آنان را نجات میدهد، ناگهان بدون این‌که حق داشته باشند، در زمین ظلم و فساد می‌کنند. ای مردم، ظلم و فساد شما فقط به ضرر خودتان است. تنها بهره های (اندک) از زندگی دنیا (میبرید). سپس بازگشت شما به نزد ماست، و شما را از کارهایتان آگاه خواهیم کرد» (یونس: 23). لازم است بدانیم همه چیز به‌دست خداست و اراده الهی بر تمام اراده‌ها غالب است: «(آری،) خدا بر کار خود چیره و مسلّط است؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند» (یوسف: 21). این ویروس، همانند تمام موارد به‌ظاهر خوب و بد دیگر، امتحان است؛ امتحانی الهی که خوبان را با انجام اعمال شایسته غربال و ارتقا می‌بخشد و درمقابل هم بدان را با افزودن بدی‌ها و گناهان‌شان به حضیض می‌رساند.

اما چرا بلیه‌ای به این سختی؟! در آزمایشی معمولی، تنها عده‌ای اندک نمی‌توانند به‌هیچ‌وجه خود را نجات بخشند، ولی گروه‌های زیادی از افراد ناخالص، همچنان خود را در صف پاکان جای می‌زنند تا بدانجا که خود نیز می‌اندیشند همسان نیکان‌اند! وقتی که آزمایش‌ها سخت‌تر شد، کم‌کم ناخالص‌ها صف‌شان را جدا می‌کنند و پاک‌ترها می‌مانند. اگر گفته شود این ویروس، بدون تعیین دقیق زمان، آغازی برای فرارسیدن دوران منجی کل «امام زمان(عج)» می‌باشد، به‌نظر امری مقبول است؛ زیرا بناست برای نزدیک شدن به آن دوران، مردم آزمون‌های گوناگون را پشت سر گذرانند و در این سپری کردن، توفیق باید قرین باشد.

2. نکته دیگر، باانصاف شدن و منصف ماندن است. دست‌گیری از دیگران و به‌خصوص ضعفا، توجه به سالمندان، اجحاف نکردن در حقوق مردم و حتی ایثار و ترجیح دیگران بر خود، در تمام شرایط پسندیده و بلکه لازم است؛ اما در شرایط فعلی ضروری‌تر.

این از چند جهت قابل توجه است. نخست این‌که افراد ضعیف جامعه از تمام جهات نیازمند توجه‌اند؛ گاهی از نظر جسمی، زمانی از منظر مالی، وقتی از نظر عاطفی و غیر آن‌ها. دوم آن‌که سالمندان ذخایر تجربی و اجتماعی جامعه‌اند. باید آنان را گرامی داشت و برای دور کردن آنان از آفات کوشید. بی‌توجهی به ایشان به این بهانه که الآن دیگر عنصر مولدی در جامعه نیستند، خطای بسیار بزرگی است.

گذشت از دیگران و برخی از مظاهرش نظیر بخشیدن اجاره املاک، کمک به هم‌نوعان، به‌تعویق انداختن مطالبات و غیر آن‌ها را دیدیم که انصاف را تقویت می‌کند؛ ارتباط‌ها را تعمیق می‌بخشد؛ و دست‌گیری‌ها تقویت می‌شود. پررنگ کردن صله رحم را نیز در همین عنوان کلی باید مدنظر داشت. 

سخن پایانی

از ویروس منحوس کرونا سخن گفتیم و ابعاد مختلفی از آن را تحلیل کردیم. جمع‌بندی سخن آن‌که اگر گقتیم «کرونا ویروس سرمایه‌داری است»، به این سبب است که از منظر سرمایه‌داری «انسان» محور همه چیز است، منتها به اعتبار سرمایه‌اش! در این نظام، انسان بدون پول، مال و جایگاه، هیچ به‌حساب نمی‌آید. در چنین دیدگاهی، فرد ضعیف‌تر باید قربانی افراد قوی‌تر از خود شود و موضوعاتی نظیر رحم و مروت و احترام به مکارم اخلاقی معنا و مفهوم ندارد. 

شاید این ابیات حکمت‌آمیز از شاعر بزرگ ایران‌زمین، مصلح‌الدین سعدی شیرازی، توجه جدی می‌دهد برای توجه به حقیقت وجودی انسان و انتخاب روشی صحیح در گنجانیدن این‌گونه آسیب‌ها در برنامه «زندگی انسانی» (توجه کنید زندگی انسانی نه زندگی بشری که عموماً فقط جنبه مادی را در بر می‌گیرد): 

تن آدمی شریف است به جان آدمیت                      نه همین لباس زیباست نشان آدمیت

اگر آدمی به چشم است و دهان و گوش و بینی           چه میان نقش دیوار و میان آدمیت

خور و خواب و خشم و شهوت، شغب است و جهل و ظلمت       حَیَوان خبر ندارد ز جهان آدمیت

به حقیقت آدمی باش وگرنه مرغ باشد             که همی سخن بگوید به زبان آدمیت

مگر آدمی نبودی که اسیر دیو ماندی             که فرشته ره ندارد به مکان آدمیت

اگر این درنده‌خویی ز طبیعتت بمیرد             همه عمر زنده باشی به روان آدمیت

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند           بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

طیران مرغ دیدی تو ز پای‌بند شهوت            به در آی تا ببینی طیران آدمیت

نه بیان فضل کردم که نصیحت تو گفتم          هم از آدمی شنیدیم بیان آدمیت

یادداشت از : کریم دولتی (حافظ کل قرآن و استاد دانشگاه )

منبع : تسنیم