نگاهی به دوره های تاریخی ضرب سکه

  دوران هخامنشی
در سال 546 ق.م کورش کشور لیدی را تسخیر کرد و بسیاری از نواحی یونانی نشین ،آسیای صغیر نیز تحت سلطه وی درآمد و متوجه ضرب سکه گردید ولی بعلت مرگ وی فرصت ضرب سکه بدست نیامد و در زمان داریوش اول(522-486ق.م) به همراه برقراری نظم در کشور پهناور ایران ضرب مسکوکات آغاز گردید.
مسکوکات هخامنشی به سه نوع متفاوت تقسیم گردیده:
1-مسکوکات ایران مرکزی: 
سیمین به نام سیکل یا شکل و زرین به نام دریک یا زریک که دارای تصویر کماندار پارسی با تیردان و کمان و گاهی اوقات نیزه و یا دشنه بصورت زانو بر زمین زده.

  اسکندر و جانشینانش
این مسکوکات از لحاظ هنری بسیار با ارزش و برخی کاملاً ممتاز می‌باشند و موزه بانک‌سپه دارای ردیف منظمی از بهترین مسکوکات این دوره است که عموماً نقش شاه بر روی آن و نقش خدایان یونانی به همراه نام شاه به خط یونانی در پشت آن قرار دارد از مسکوکات بطالسه- پنت- بی‌تینی و شاهان باختر نیز در این مجموعه دیده می‌شود.

  اشکانیان (پارت)
دوره اشکانیان کاملترین مجموعه مسکوکات موجود است که بطور دقیق حکاکی شده‌اند. در این دوره با انواع آرایش مو و لباس و انواع کلاهخود به عنوان تاج مواجه می‌شوید. این بخش از تاریخ به سه دوره یونانی، ایرانی یونانی،‌ ایرانی تقسیم گردیده و به همان سبک و سیاق سکه‌های دوره اسکندر با خط و زبان یونانی است، اما از زمان بلاش اول برای اولین بار نوشته به خط آرامی و زبان پهلوی اشکانی در کنار خط یونانی بر روی سکه دیده می‌شود.

  حکام محلی (الیمایی- خرسن-شاهزادگان پارس)
مسکوکات این مجموعه عموماً مس و برنز است که دارای نقوش متنوعی است و به عنوان قدیمی‌ترین و کمیاب‌‌ترین مسکوکات معرفی می‌شوند حکام محلی همزمان با دوره هخامنشی و اسکندر و اشکانیان بطور مستقل حکومت می‌کردند اما از زمان مهرداد دوم اشکانی به حکومتهای نیمه مستقل تبدیل گشته‌اند.

  ساسانیان
ضرب مسکوکات ساسانی از سال تاجگذاری اردشیر اول (224 میلادی) آغاز گردیده و در سال 652 میلادی که دوره سقوط سلسله ساسانی است پایان یافته است. در ضرب مسکوکات ساسانی بخصوص در اوایل آن دوران نسبت به تهیه سر سکه توجه خاصی مبذول گردید.
چنانکه در مجموعه موزه بانک بهترین و عالی‌ترین و نادرترین مسکوکات ساسانی موجود است. در این دوره پادشاهان هر یک دارای چندین نوع مسکوک بودند که گویای مذهب و تشریفات و آداب و سنن دوران بودند.

  اسپهبدان طبرستان، حکام عرب طبرستان،‌حکام عرب ساسانی
پس از سقوط سلسله ساسانی بر اثر هجوم و غلبه تازیان بر ایران و کشته شدن یزدگرد سوم در سال 652 میلادی ضرب مسکوکات متوقف نگردید. بدین ترتیب:

  امویان
مجموعه موزه بانک‌سپه دارای مسکوکات درهم از این دوره است که در یک طرف جمله شهادتین و در حاشیه محل ضرب و تاریخ است و در طرف دیگر سوره اخلاص و در حاشیه آیه 33 سوره توبه می‌باشد.

  عباسیان
از دوره خلفای عباسی موزه دارای مسکوکات درهم و دینار است که در یک طرف شهادتین و در دو حاشیه تاریخ و محل ضرب و آیه 3 و 4 از سوره الروم و در وجه دیگر محمد رسول الله به همراه آیه 33 سوره توبه قرار دارد که شاخصترین آنان متعلق به مسکوکات حضرت رضا علیه‌السلام است.

  آل بویه
مسکوکات این دوره به لحاظ قدرتشان جهت تعویض خلفای عباسی و احترام مذهبی به آنان جزء مجموعه نمونه می‌باشد.

  سامانیان
در سرزمینی از مرزهای هند در سوی خاور تا مرکز فلات باختر حکومت مستقل داشته‌اند و دارای 47 باب ضرابخانه بودند مسکوکات زرین و سیمین آنان همانند مسکوکات عباسی است.

  غزنویان
مسکوکات دوره غزنوی مشخص کننده پشتوانه مالی و گستردگی قلمرو آنان است و هر یک از مسکوکات دارای ویژگیهای خاص منطقه‌ای است و عناوینی چون یمین‌الدوله، امین‌المله، ولی‌امیرالمومنین و... برای محمود بکار برده می‌شود.

  سلجوقیان
سلجوقیان به چندین شاخه کرمان-عراق و کردستان-روم و جانشینانشان به عنوان اتابکان موصل و شام و سنجار  و  ارتقیه دیاربکر و آذربایجان و فارس می‌باشند و مسکوکات این دوره ویژگی خاصی ندارند بجز کاربرد نام پادشاه و تاریخ و محل ضرب و نقش نمادین ماههای سال.

  خوارزمشاهیان و ایلخانان
شاخص‌ترین مسکوک دوره خوارزمشاهی متعلق به آخرین سلطان یعنی جلال‌الدین منکبرتی است.
مسکوکات ایلخانان دارای نوشته‌هایی بخط ایغوری و نسخ و کوفی هستند و از نظر زیبایی و همگونی و استاندارد وزن و عیار از بهترین مسکوکات ایرانی محسوب می‌شوند.

  تیموریان (آق قویونلو- قراقویونلو)
تیموریان از نوادگان چنگیزند که بسیار وحشی‌تر از سایر مغولانی که در ایران به نام ایلخانان حکومت می‌کردند بودند. اولین مسکوکات این دوره متعلق به تیمور کورکانی و آخرین آن مربوط به حسین بایقرا است و از جانشینان این دوره امرای قراقویونلو و آق قریونلو به عنوان طوایف ترکمن در آذربایجان هستند که نمونه‌های جالبی در مجموعه موزه می‌باشد.

  صفویه
با استقرار صفویان،‌ سیستم ملوک الطوایفی برانداخته شد و دستگاه دولتی نه تنها متمرکز گردید بلکه در زمینه‌های اقتصادی و تجاری،‌ فرهنگی و سیاسی ایران به ثبات و پیشرفت رسید.
در مجموعه موزه بانک‌سپه ردیف کامل و جامعی از انواع مسکوکات این دوره موجود می‌باشد که ضرب شهرهای مختلف است.

  افشاریه - زندیه
اولین مسکوکات نادرشاه افشار به عنوان ماده تاریخی جلوس سلطنت وی با نوشته (الخیر فی ما وقع) به خط طغری است.
مسکوکات دوره زندیه نوعی خاص است که معمولاً نوشته (شد آفتاب و ماه زر و سیم در جهان/ از سکه امام به حق صاحب‌الزمان) به همراه کلمه یاکریم- یاعلی- یاالله با محل ضرابخانه و تاریخ بر پشت و روی آنها دیده می‌شود.

  قاجاریه
در این دوره مسکوکات متعددی وجود دارد و به دو بخش عمده مسکوکات چکشی و ماشینی تقسیم گردیده است که در اواسط دوران سلطنت ناصرالدین شاه مسکوکات فقط ماشینی می‌شوند و ضرابخانه‌های شهرهای مختلف از بین می‌روند و ضرابخانه تهران به حیات خود ادامه می‌دهد.

  پهلوی
در دوران پهلوی به تاریخ 27 اسفند 1308 خورشیدی ریال به جای قران رسماً واحد پول تعیین می‌گردد. موزه سکه بانک‌سپه از دوران رضاخان و محمدرضا مسکوکات و مدالهای متنوعی را دارا می‌باشد.

  جمهوری اسلامی
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند ایران مسکوکات جدید ضرب گردید که به مناسبتهای مختلف نماد و نقش آنها تعیین می‌شود. چون مسکوک یک ریالی، با نقش گنبد مسجدالاقصی با نوشته (به مناسبت روز جهانی قدس - رمضان‌المبارک) است.

  مسکوکات سایر نقاط جهان
مسکوکاتی از امپراطوران روم از قرن اول میلادی و از روم شرقی، اتریش، روسیه، مصر و تونس و امپراطوران مغول هند و... در موزه سکه وجود دارد که قابل تأمل می‌باشد.