سیلاب شایعات در سیل ۹۸ اتفاقی خوش نیست

*داریوش جهان بین/ مدرس دانشگاه

به گزارش نمایه بانک ، به نقل از اقتصاد برتر ، پس از وقوع سیل در آغاز سال ۱۳۹۸ که همزمان با تعطیلی سالیانه روزنامه ها و کاهش توان و تحرک بسیاری از رسانه های رسمی کشور بود، کاهش منابع خبری و همچنین بروز بحران باعث شد تا اخبار کذب بسیاری، از طریق ابرپیوندهای موجود در شبکه های اجتماعی تولید و باز نشر شوند.

«فیک نیوز» یا «خبر جعلی»، در اصطلاح به اخبار یا گزارش هایی گفته می شود که با واقعیت مطابقت ندارند. فیک نیوزها ممکن است برای اهداف خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جعل شوند و یا هدف از تولید آن ها شوخی یا طنز باشد. فیک نیوزها انواع مختلفی دارند. برخی از فیک نیوزها، اظهارنظرها و تحلیل هایی غیرواقعی هستند که توسط افراد غیر متخصص تولید می شوند و در برخی دیگر، تولید کننده خبر با تحریف بخشی از محتوای خبر به انتشار آن دست می زند. ممکن است یک خبر جعلی به صورت صد در صد کذب باشد یا آن که تولید کننده خبر با مغلطه و تحریف واقعیت، خبر مذکور را تولید و منتشر کند.

فیک نیوزها تا آن اندازه در جهان ارتباطات امروز گسترده و خطرناک شده اند که رسانه ها و شبکه های اجتماعی به ناچار در حال صرف هزینه های بسیار برای مقابله با این اخبار هستند و در برخی موارد فیک نیوزها باعث ضرر و زیان های گسترده مالی، ایجاد اغتشاش در فضای سیاسی یا گسترش هراس اخلاقی در جوامع شده اند. فیک نیوزها آنقدر مخاطره آمیز شده اند که کارشناسان و مسوولان رسانه ای کشور، از «ایران به عنوان کشور قربانی فیک نیوز» سخن به میان آورده اند یا فیک نیوزها را «مهمترین مخاطره ارتباطی ایران» برشمرده اند.

فیک نیوزها در جهان رسانه ای امروز، به سرعت در حال گسترش و باز نشر خود از طریق «اَبَرپیوندها» هستند و تاثیر منفی فیک نیوزها در زمان بحران، بیش از پیش برجسته شده است که مدیریت رسانه ای یک بحران را بسیار دشوار می سازد.

باران اخبار جعلی در سیل ویرانگر ۹۸

پس از وقوع سیل در آغاز سال ۱۳۹۸ که همزمان با تعطیلی سالیانه روزنامه ها و کاهش توان و تحرک بسیاری از رسانه های رسمی کشور بود، کاهش منابع خبری و همچنین بروز بحران باعث شد تا اخبار کذب بسیاری، از طریق ابرپیوندهای موجود در شبکه های اجتماعی تولید و باز نشر شوند. بعد از سیل استان‌ گلستان، شیراز، لرستان و … اکنون استان خوزستان در شرایط اضطرار قرار دارد و در خطر تهدید جدی سیل است به نحوی که براساس اخبار منتشره بسیاری از روستاها و برخی از شهرهای این استان هشدار تخلیه دریافت کرده‌اند.

در ابتدای همین سیل ها بود که در برخی شبکه های اجتماعی خبر «نقش بارورسازی ابرها در بروز سیل» منتشر شد. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان، بارها و بارها درباره محدودیت های بارورسازی ابرها و نقش بسیار اندک این اقدام برای افزایش باران سخن به میان آورده بودند.

همچنین خبر نقش فناوری «هارپ» یا فناوری های ادعایی که از طریق آن می توان بر تغییرات آب و هوایی اثر گذاشت، بار دیگر و همچون شایعات در زمان وقوع زلزله کرمانشاه، از سوی برخی منابع ناشناس منتشر شد. این در حالی است که فناوری هارپ و امکان تاثیرگذاری بر جریان های آب و هوایی از طریق لایه های بالایی جو، هنوز در حدی یک فرضیه است و هنوز چنین امکانی وجود خارجی نیافته است.

اخبار مربوط به شکسته شدن برخی سدها و سیل بندها در خوزستان نیز به صورت مداوم در شبکه های اجتماعی و برخی تارنماهای خبری گمنام و نامعتبر منتشر می شوند و موجی از ترس و نگرانی را در میان شهروندان ایجاد می کنند؛ این در حالی است که رسانه های رسمی کشور، بارها و بارها چنین اخباری را تکذیب کرده اند.در این شرایط شایعات نیز بر وحشت مردم افزوده است. شایعات درباره سیل در خوزستان به قدری زیاد شده که تقریبا تشخیص خبرهای موثق از اخبار غیر صحیح سخت شده است.

اینکه سد دز یا کرخه دچار آسیب شده اند. اینکه میان شهر سوسنگرد یا تاسیسات نفتی هورالعظیم باید یکی زیر آب برود. این که مردم برخی از مناطق با وجود تهدید سیل حاضر به تخلیه محل زندگی خود نیستند و مقاومت می‌کنند یا حتی آنهایی که منازل خود را تخلیه کرده‌اند در جاهای امن قرار ندارند. خبرها حاکی از آن است که جاده شوش به اهواز که شامل محور اهواز به اندیمشک هم می‌شود، دچار آبگرفتگی شده است. اما با وجود این آبگرفتگی ها تردد وسایل نقلیه سنگین در حال انجام است و تا بالاتر نیامدن سطح آب مسدود شدن در مسیر وجود ندارد. این خبر‌ها و صدها خبر دیگر باعث شده است که مردم تصویر روشنی از شرایط خوزستان نداشته باشند و خود ساکنان آن استان نیز در میان حجم این خبرها سردرگم باشند.

با وجود برخورد با شایعه سازان در بحران سیل اخیر و دستگیری حداقل چهار تن در همین ارتباط و در شهر تهران؛ اما همچنان شایعات مختلفی درباره سیل نوروز ۱۳۹۸، دهان به دهان می چرخد و موجی از هراس را در اذهان مردم ایجاد می کند. با این حال رسانه های رسمی کشور نیز تلاش دارند تا با اقدامات شایعه سازان مقابله به مثل کرده و با حضور در صحنه و اطلاع رسانی به موقع، مانع از افزایش ترس شهروندان شوند.

** نبود خبررسانی صحیح؛ فرصتی برای گسترش اخبار جعلی در بحران

اخبار جعلی زمانی می توانند با سرعت و گسترش بیشتری منتشر شوند که عرصه از رسانه هایی که اخبار را به صورت صحیح، دقیق و با سرعت بالا منتشر می کنند، خالی شود. اتفاقی که بطور معمول در زمان بحران، بیش از پیش ممکن می شود. در میدان بحران، دست کم برای مدت کوتاهی عرصه از خبرنگار، گزارشگر و تحلیلگر متخصص و متعهد خالی می شود. در همین فضا است که مخاطبان بیش از پیش نیازمند خبر هستند.

از همین رو می توان انتظار داشت که اخبار جعلی بیش از حالت عادی تولید و توزیع می شوند. شهروندان نیز از آن رو که نیازمند دانستن ابعاد و گستره بحران هستند، ناچار در نبود اخبار رسمی و مستند، به سراغ اخباری می روند که به درستی از صحت و سقم آن با خبر نیستند.

زنجیره گسترش اخبار جعلی از طریق ابرپیوندها، در شرایط بحرانی به سرعت عمل می کند. هر کس به نقل از یک شاهد در صحنه یا یک منبع مطلع، خبری را منتشر می کند و با دست به دست شدن خبر مذکور، شایعه نیز گسترده می شود تا جایی که خبر جعلی، واقعی شمرده می شود. در بحران سیل اخیر در ایران نیز اخباری همچون نقش «شکستن سدهای بزرگ استان فارس»، «بارورسازی ابرها» یا «فناوری هارپ» در بروز بحران مذکور، اغلب به نقل از یک دانشمند ناشناس یا یک فرد آگاه منتشر شده و اذهان را درگیر خود کرد.

این در حالی است که به رغم تکذیب چنین شایعاتی، هنوز هم برخی شهروندان به اخبار منتشر شده در شبکه های اجتماعی، به عنوان خبر مستند اشاره و آن را باور می کنند. بسته شدن امکان ورود رسانه های رسمی و معتبر به شبکه های اجتماعی بین المللی به دلیل محدودیت های قانونی ایجاد شده هم امکان مقابله تخصصی و خبری با چنین شایعاتی را دشوارتر از پیش ساخته است.

** اعتماد مردم، سنگ بنای اعتبار رسانه

رسانه خبری و به ویژه مدیران مسوول و سردبیران بایستی این تعهد را داشته باشند که اطلاعات درست را به مخاطبان خود برسانند. این یک وظیفه قانونی و تعهد اخلاقی از سوی تمام رسانه ها است. اگر رسانه ای نتواند چنین وظیفه ای را به انجام برساند، بطور حتم پس از مدت کوتاهی از چشم مردم و مخاطبان خواهد افتاد و دیگر در میان شهروندان اعتباری نخواهد داشت.

دقت در انتشار اخبار صحیح توسط یک رسانه، تا جایی اهمیت دارد که «نعیم بدیعی» و «حسین قندی» در اثر برجسته خود «روزنامه نگاری نوین» می نویسند: « انتشار مطالب نادرست یا اشتباه، سبب سلب اعتماد مردم از روزنامه، مجله یا هر رسانه خبری دیگری می شود و آنان را به سوی سایر منابع خبری هدایت می کند. بنابراین، باید درباره یک رویداد کاملا تحقیق کرد و اطلاعات به دست آمده را با منابع دیگر تطبیق داد».

این در حالی است که متاسفانه در بحران اخیر برخی رسانه های داخلی نیز به انتشار یا بازنشر تولید اخبار کذب دست زدند. ادعاهای غیرواقعی برخی چهره های سیاسی، فرهنگی یا هنری درباره نحوه مواجهه مسوولان با سیل اخیر یا سازوکار کمک رسانی ها نیز مزید بر علت شد تا بازار شایعات بیش از پیش داغ شود و اخبار جعلی باعث درهم ریختن روحیه آسیب دیدگان و ترس و نگرانی در شهروندان گردد.

در عین حال نبود سخنگوی رسمی و اطلاع رسانی متمرکز و لحظه به لحظه از طریق تربیون های رسمی، به گسترش شایعات و ابهامات دامن زد. چه بسا با وجود یک سخنگوی رسمی برای اطلاع رسانی در بحران سیل اخیر، چنین آشفتگی ایجاد نمی شد و شهروندان می توانستند به یک مرجع مطمئن و رسمی اعتماد کرده و اخبار صحیح را از همان مرجع مذکور دریافت نمایند.

** رسانه مرجع و نقش آن در مقابله با اخبار جعلی

در میدان مبارزه با اخبار جعلی، نقش رسانه های رسمی و مرجع کشور، بیش از پیش برجسته می شود. در چنین میدانی است که خبرگزاری رسمی کشور، به عنوان مرجعی رسمی، متعهد، دقیق و توانمند در ارائه خبر، می تواند با گسترش اخبار جعلی مبارزه نماید. هرچند که برای این مهم، یک مرجع رسمی نیازمند امکانات، اختیارات و قوانینی است که بتواند پوشش خبری اصلی کشور را برعهده گیرد.

بحران سیل اخیر نشان داد که فیک نیوزهایی که از طریق زنجیره ابرپیوندها در فضای بحرانی منتشر می شوند، تا چه اندازه می توانند آسیب زا و مخرب باشند. در عین حال مشخص شد که مسدود سازی شبکه های اجتماعی نیز نمی تواند در جهان امروز، تاثیر چندانی بر بازنشر مداوم فیک نیوزها داشته باشد و تنها باعث کندی روند مقابله با این گونه اخبار شده است.

از همین رو به نظر می رسد که نظام اطلاع رسانی رسمی کشور، بایستی با طراحی برنامه های بلند مدت جهت مقابله با فیک نیوزها در شرایط بحرانی، آماده شود تا در صورت بروز بحرانی دیگر در کشور، بتواند به سرعت و با قدرت به جنگ با اخبار جعلی برود که هر روز بیش از پیش در حال مخدوش کردن چهره واقعیت ها هستند.